Εισαγωγή

          Ο Μοναχισμός με την κοινοβιακή και ασκητική του μορφή πρωτοεμφανίστηκε στην Αίγυπτο. Ο μοναχισμός με την ερημητική και την κοινοβιακή του μορφή γεννήθηκε ανεξάρτητα από την εκκλησιαστική ιεραρχία και εξουσία. Πολύ γρήγορα εξαπλώθηκε σε όλη την Μεσόγειο. Σε όλη την ιστορία του μοναχισμού η εκκλησία και η πολιτεία προσπαθούν να χαλιναγωγήσουν αυτό το κίνημα της εγκατάλειψης των εγκοσμίων.

Η ίδρυση ενός μοναστηριού γινόταν από έναν σημαντικό πνευματικό ηγέτη. Αυτός οριοθετούσε μέσα από ένα εσωτερικό κανονισμό τον τρόπο ζωής αυτών που τον ακολουθούσαν. Οι μοναχοί έπρεπε να υπακούουν τον ηγούμενο και να ασκούν τις καθημερινές δουλειές που ήταν επιφορτισμένοι.  Οι πιο χαλαρές μορφές κοινοβίου εμφανίστηκαν στην Παλαιστίνη. Οι Λαύρες όπως είχαν ονομαστεί περιέχουν κάποια στοιχεία συλογικότητας αλλά έχουν μεγαλύτερη ελευθερία, όπως και τα ιδιόρρυθμα μοναστήρια που η εξάρτηση των μοναχών από τον ηγούμενο ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.

                  I    Μοναχός και μοναχισμός
Ι.α   Η έννοια του Μοναχισμού                               
    Η έννοια του μοναχισμού είναι σύμφυτη με την ζωή και τις αντιλήψεις της βυζαντινής κοινωνίας. Αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τον 4ο αιώνα ,αλλά επιζεί και σήμερα με διάφορες παραλλαγές. Η Αίγυπτος θεωρείται πατρίδα του μοναχισμού. Τα χαρακτηριστικά της ζωής εκεί ταίριαζαν με τον τρόπο ζωής που ακολουθούσε μια μερίδα του κόσμου.
    Στο Βυζάντιο δεν υπήρχε κανένα ‘τάγμα΄ με την σημασία που έχει σήμερα αυτή η λέξη. Δεν υπήρχε ένας ενιαίος μοναστικός οργανισμός , οργανωμένος σύμφωνα με λεπτομερείς κανόνες ακολουθώντας συγκεκριμένα καθήκοντα και  έναν δεσμευτικό τρόπο ζωής.
  Ο Βασίλειος σύνταξε γενικές οδηγίες για τους μοναχούς του. Οι οδηγίες αυτές δεν ασχολούνται τόσο με τις λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Αυτά έγιναν προσφιλές ανάγνωσμα στα βυζαντινά μοναστήρια χωρίς να γίνουν καταστατικό με την τεχνική έννοια της λέξης.
    Κάθε κτήτορας μοναστηριού προτιμούσε να θεσπίζει το δικό του καταστατικό ‘εσωτερικό κανονισμό΄ έστω και αν τις περισσότερες φορές κατέφευγε σε έναν παλαιότερο και  δοκιμασμένο. Κάθε βυζαντινό μοναστήρι αποτελεί μια ανεξάρτητη αυτόνομη μονάδα. Τα μοναστήρια της αυτοκρατορίας παρουσιάζουν μια ποικιλία τύπων με κοινά γνωρίσματα την απάρνηση των εγκοσμίων. Οι μέθοδοι που εφάρμοζαν για να πραγματοποιήσουν αυτό το ιδανικό καλύπτει ένα πλατύ φάσμα.

Ι.β  Γιατί κάποιος γίνεται μοναχός.
      Ο μοναχός αφιέρωνε ολόκληρη την ζωή του στον θεό. Έπρεπε να απαρνηθεί όλα τα εγκόσμια. Να δει την μοναχική ζωή ως αποκλειστικό προορισμό. Οι βίοι των μοναχών εξιστορούν και προτρέπουν με τις διηγήσεις τους την εύρεση του εαυτού μας  για την σωτηρία της ψυχής. Υπήρχε μια μεγάλη ομάδα καλόγερων για τους οποίους το μοναστήρι ήταν το καταφύγιο από εξωτερικές ενοχλήσεις όπως η φορολογία ,και  η στρατιωτική θητεία. Μερικοί μικροκαλλιεργητές  παραχωρούσαν το καταχρεωμένο υποστατικό τους σε ένα μοναστήρι και με αυτό τον τρόπο εξαγόραζαν το δικαίωμα να ζήσουν μέσα σε αυτό ανενόχλητοι.   Οι ίδιοι οι αυτοκράτορες όπως και ανώτεροι αξιωματούχοι κατέφευγαν στα μοναστήρια μετά από μια ανατροπή τους εκούσια ή αναγκαστικά για να αποφύγουν τις συνέπειες. Υπήρχαν περιπτώσεις ‘όπως αυτή του Μιχαήλ Ψελλού που μετά από την απόσυρσή του επανήρθε στην θέση του αλλά πλέον αυτή ήταν επισφαλής και αμφισβητήσιμη.
    Σε κάποιες θέσεις με καθαρά  κοσμικό χαρακτήρα στην ιστορία συναντάμε μοναχούς. Σε διοίκηση του στόλου ή σε  θέσεις που σύμφωνα με την νομοθεσία ήταν ανεπίτρεπτο, παρόλα αυτά υπήρχε. Οι μοναχοί από αυτά τα στοιχεία ήταν σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Αυτοί που υποβάλλονταν σε ένα είδος υποχρεωτικής άσκησης για μερικούς μήνες ή κάποια χρόνια,
και σε αυτούς που γίνονταν για να μείνουν μοναχοί για ολόκληρη την ζωή τους . Κάποιοι από αυτούς που έμπαιναν για λίγο κατείχαν αργότερα θέσεις στο βυζαντινό γίγνεσθαι με κύρος και δύναμη. Από αυτούς  κάποιοι γινόντουσαν και  επίσκοποι.

Ι.γ  Αναχωρητισμός- Κοινοβιακός μοναχικός βίος
    Η Ιδέα του μοναχισμού όπως την εξέφρασε  ο Παχώμιος στην Αίγυπτο είχε εξαρχής για ανταγωνιστή της τον αιγυπτιακό ερημιτισμό, και τις λεγόμενες Λαύρες . Οι Λαύρες ήταν συγκροτήματα από συνδεδεμένα μεταξύ τους οικήματα μοναχών. Το σύστημα αυτό οι λαύρες της Παλαιστίνης περιέχει στοιχεία συλογικότητας  και προσεγγίζει τα κοινοβιακά ιδανικά.
Ο μοναχισμός με την ερημητική και την κοινοβιακή του μορφή γεννήθηκε πλάι στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Οι μοναχοί δεν προσπαθούσαν να κερδίσουν την εύνοια της εκκλησίας αλλά με τον καιρό άρχισε η εκκλησία να επιδιώκει την εύνοια των μοναχών. Ο τρόπος ζωής τους τραβούσε τον κόσμο σαν μαγνήτης. Η πρώτη προσπάθεια να ρυθμιστούν συστηματικά οι σχέσεις ανάμεσα στον μοναχισμό και την εκκλησιαστική ιεραρχία έγινε στην σύνοδο της Χαλκηδόνας το 451 μ.Χ. Για την ίδρυση ενός μοναστηριού χρειαζόταν η άδεια του επισκόπου. Αυτό λειτουργούσε εν μέρει στην Παλαιστίνη. Ήταν μια πρώτη προσπάθεια ελέγχου του αναχωρητισμού.
  
   Ο Ιουστινιανός Α΄ έκανε ότι μπορούσε για να χαλιναγωγήσει  τους μοναχούς και να τους εντάξει στην εκκλησία. Για τον αυτοκρατορικό νομοθέτη  η κανονική μορφή του μοναστηριού  είναι το κοινόβιο  που μπορεί να εποπτευτεί και ελεγχθεί. Οι καλόγεροι ζητούσαν μεγαλύτερη ελευθερία και ασφάλεια. Ο αναχωρητής , η χαλαρή και ικανή να μεταφερθεί οπουδήποτε κοινότητα μοναχών ,ξαναβρίσκει τον χώρο να αναπτυχθεί. Στα τέλη της πρώτης φάσης της εικονομαχίας η κοινοβιακή ιδέα βρίσκει υποστηρικτές. Εμφανίζεται ο Πλάτων και ο ανιψιός του Θεόδωρος , Και οι στουδίτες. Στην  μονή Στουδίου αντιγράφονται χειρόγραφα , κατασκευάζονται περγαμηνές και παραδίδονται τα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στις επόμενες γενιές.
      Η επόμενη σημαντική προσπάθεια να θεμελιωθεί ένα κοινόβιο γίνεται στο δεύτερο μισό του 10ου αιώνα στο όρος Άθως. Η μεγίστη λαύρα είναι το κοινόβιο του Αθανάσιου Αθωνίτη, ένα πρότυπο που θα ακολουθήσουν στην αρχή αρκετά ιδρύματα στον Αθω. Προς τα τέλη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας αρκετά από τα κοινόβια διαλύονται λόγω του συστήματος της ‘ιδιορρυθμίας’ , δηλαδή της διάσπασης της κοινότητας σε μικρές ομάδες που ζουν η κάθε μια με τους δικούς τους κανόνες. Οι αναχωρητές και κυρίως οι ησυχαστές με την αδιαφορία τους για την συλλογική ζωή και την θεία λειτουργία κερδίζουν έδαφος.

ΙΙ.  Ο τρόπος ζωής και οι πηγές πληροφόρησης
ΙΙ.α   Κοινοβιακή Ζωή-καθημερινότητα  
       Η κοινοβιακή ζωή στο Βυζάντιο ακολουθούσε δύο τρόπους.
Τα κοινόβια όπου οι μοναχοί ζουν ένα ομαδικό και συντροφικό βίο μέσα σε ένα προστατευμένο χώρο ,και στις Λαύρες ,όπου η κοινοβιακή ζωή έχει πιο χαλαρούς κανόνες ζουν μόνοι τους απομακρυσμένοι ο ένας από τον άλλο και ο καθένας έχει την ευθύνη του εαυτού του. Η καθημερινότητα είχε να κάνει με τον τρόπο του ο καθένας είχε επιλέξει για να μονάσει. Ανάλογα με την μορφωτική ικανότητα επεδίδονταν μέσα στο μοναστήρι και σε ανάλογες δραστηριότητες. Άλλοι πότιζαν και φρόντιζαν τον κήπο με τα λαχανικά. Άλλοι αντέγραφαν κώδικες και ζωγράφιζαν εικόνες από τον βίο των αγίων.
      Οι απόλυτοι ερημίτες δεν έρχονταν σε επαφή με τον κόσμο. Ζούσαν σε μια καλύβα ή μια σε μια απομακρυσμένη σπηλιά με αυστηρή  νηστεία. Οι ασκητές που έρχονταν σε επαφή με κόσμο όπως και αυτοί που είχαν μαθητές ζούσαν πιο κοινωνικά με ιδιαίτερη αυστηρότητα στην εμφάνιση και ενδιαίτηση. Αυτοί που εξαρτιόντουσαν από ένα κοινόβιο ήταν αναγκασμένοι να ακολουθήσουν το πρόγραμμα του κοινοβίου, έτσι όπως το είχε θεσπίσει ο ιδρυτής του .
Μεγάλο μέρος του χρόνου ήταν αφιερωμένο σε λειτουργίες και προσευχές. Στο φαγητό έτρωγαν όλοι μαζί σιωπηλοί ,ενώ κάποιος διάβαζε αποσπάσματα από ιερά βιβλία.
Το πλαίσιο λειτουργίας ενός μοναστικού κοινοβίου βασιζόταν στην ιεραρχία και την υπακοή στον ηγούμενο. Ο ηγούμενος ήταν ο πνευματικός πατέρας των μοναχών και ο  φύλακας τους
από τους κοσμικούς πειρασμούς.  

ΙΙ.β  Οι πηγές πληροφόρησης – αγιολογικά κείμενα
     Οι πηγές της γνώσης του σημερινού ανθρώπου όσον αφορά τον μοναχικό βίο ξεκινούν από τα αγιολογικά κείμενα ,την εκκλησιαστική ιστοριογραφία και τα μοναστηριακά τυπικά.
      Στα αγιολογικά κείμενα και συγκεκριμένα στους βίους των αγίων  περιγράφεται η ζωή και το έργο των αγίων της εκκλησίας. Αυτά έχουν γραφεί από μαθητές των συγκεκριμένων αγίων και διατηρούν αρκετές φορές ένα προσωπικό χαρακτήρα με κάποιες ιδιαίτερες ικανότητες και δοξασίες. Στις συλλογές θαυμάτων έχουν συγκεντρωθεί ιστορίες θαυματουργής επέμβασης των αγίων της εκκλησίας.
      Στα αποφευγματα των αγίων πατέρων τα κείμενα τους έχουν έντονο αφηγηματικό και διδακτικό χαρακτήρα. Αυτά έχουν συγκεντρωθεί  σε συλλογές και ονομάζονται Γεροντικά ή Πατερικά. Σε αυτά τα κείμενα ο ερευνητής – συγγραφέας , αφαιρεί τους υποκειμενισμούς και προσπαθεί να δώσει ένα ρεαλιστικό υπόβαθρο της μοναστικής ζωής. Η εκκλησιαστική ιστοριογραφία γεννήθηκε ως αντίδραση στην ιστοριογραφία των εθνικών.   
   
   Ο Ευσέβιος επίσκοπος Καισαρείας  θεωρείται ο ιδρυτής και ένας από τους σημαντικούς ιστοριογράφους. Σε αυτά τα κείμενα περιγράφεται οι διωγμοί των χριστιανών, οι σύνοδοι ,οι συγκρούσεις ,και το κίνημα του αναχωρητισμού. Ιδιαίτερη θέση  κατέχουν οι αυτοκράτορες που αντέδρασαν θετικά στον χριστιανισμό, με τις πράξεις και τα έργα τους. Στα μοναστηριακά τυπικά περιγράφεται με λεπτομέρειες ο βίος ο οποίος θα έπρεπε να ακολουθήσει ένας μοναχός για να είναι μέλος σε ένα συγκεκριμένο κοινόβιο. Οι Συγγραφείς ήταν οι ίδιοι οι ιδρυτές των μονατηριών. Το ιδιαίτερο αυτό ‘καταστατικό’ εσωτερικός κανονισμός λειτουργίας περιελάμβανε όλο το γίγνεσθαι της Βυζαντινής κοινωνίας. Οι πληροφορίες που αντλούνται είναι πολλές και ποικίλες. Η καθημερινότητα, τα είδη διατροφής και ένδυσης καθώς και οι τρόποι υγειονομικής περίθαλψης. Τα σπουδαιότερα είναι του Αγίου Σάββα που ίδρυσε την Λαύρα στην Παλαιστίνη τον 6ο αιώνα μ.Χ του αγίου Θεοδώρου Στουδίτη τον 9ο αιώνα μ.Χ το οποίο και αποτέλεσε πρότυπο για μεταγενέστερα μοναστήρια όπως και της μονής Ευεργέτιδος στην Κων/πολη.    
 

Επίλογος

    Ο Μοναχισμός ξεκίνησε ως κίνημα λαϊκών και όχι κληρικών. Η διαρκής προσπάθεια ελέγχου από την εκάστοτε πολιτεία- κράτος έφερε και εξουσιαστικά μοντέλα  στην οργάνωση ώστε να επιβιώσει και να διατηρηθεί έως σήμερα. Το κράτος αντιλαμβανόταν το φαινόμενο αυτό της κοινωνίας μόνο όταν μπορούσε να το χαλιναγωγήσει.
   Ο μοναχισμός για μια μερίδα ανθρώπων  αποτελούσε γέφυρα για τον αναχωρητικό βίο. Για τους χριστιανούς αυτό ήταν το αποκορύφωμα μιας πνευματικής πορείας. Στην Παλαιστίνη το κοινοβιακό ιδεώδες είχε τοποθετήσει σε τρεις μορφές εξέλιξης τον βίο των μοναχών , κοινοβίτης –αναχωρητής-ιδρυτής κοινοβίου. Η ποικιλία των μονών και των διαφορετικών τύπων δημιούργησε ένα στρώμα στην κοινωνική δομή του βυζαντίου που λειτουργούσε ως ο τόπος που ο άνθρωπος θα βρει τον εαυτό του και θα αναρωτηθεί για την ύπαρξη του.

Το υπόστρωμα από την αρχαία ελληνική γραμματεία αύξησε την σπουδαιότητα κάποιων μονών που μέσα στα αντιγραφικά τους εργαστήρια διέσωσαν αυτούς τους θησαυρούς. Ο μοναχισμός μέσα στο Βυζάντιο επηρέασε τις αντιλήψεις ολόκληρου του τότε βυζαντινού κόσμου, άλλαξε τον τρόπο που μέχρι τότε ο κόσμος αντιλαμβανόταν τον εαυτό του και τους γύρω του. Η ύπαρξη ακόμα και σήμερα μαρτυρά την διαρκή προσπάθεια του μοναχισμού να επιζεί ακόμα και στις μέρες μας και να προσπαθεί να δώσει την διαφορετική πλευρά της ζωής μας. Να τονίσει την γήινη και φθαρτή πλευρά του εαυτού μας. 



Βιβλιογραφία

Δ. Ν. Μόσχος , Πλατωνισμός ή Χριστιανισμός, Αθήνα :1998
Κ. Γ. Νιάρχου ,Η ελληνική φιλοσοφία κατά την Βυζαντινή περίοδο,Αθήνα :1996
Σ. Ευθυμιάδης, «Ο Βυζαντινός θρησκευτικός βίος», στο Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στην Ελλάδα Ι, τ.Β: Δημόσιος και ιδιωτικός βίος στον βυζαντινό και μεταβυζαντινό κόσμο  Πάτρα :2000
H.G. Beck , Η Βυζαντινή χιλιετία ,Αθήνα :2000