Μέχρι σήμερα ήταν γνωστό ότι οι πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στην Ελλάδα έγιναν το 1906 κατά τη διάρκεια των ενδιάμεσων Ολυμπιακών αγώνων. Πιο πριν δεν υπήρξε τίποτα. Αυτό αναφέρουν όλες οι ιστορίες. Και κάπου εκεί, λένε, αρχίζει η ιστορία του κινηματογράφου στην Ελλάδα. Η αλήθεια είναι πολύ διαφορετική.
Η πρώτη κινηματογραφική λήψη στην Ελλάδα γίνεται αρκετά νωρίτερα και συγκεκριμένα το 1897. Μόλις ενάμισι χρόνο μετά την πρώτη παρουσίαση του κινηματογράφου των αδελφών Λυμιέρ στο Παρίσι (το Δεκέμβρη του 1895).
Το γεγονός συμβαίνει στα πεδία των μαχών του Ελληνοτουρκικού πολέμου, στον κάμπο της Θεσσαλίας. Σκηνές μαχών κινηματογραφούνται Απρίλιο-Μάιο του 1897 από τον διάσημο Εγγλέζο πολεμικό ανταποκριτή Frederic Villiers (1852-1922). Κι αυτή είναι η πρώτη κινηματογράφηση πολέμου στην ιστορία του. Δυστυχώς καμία από τις λήψεις του Frederic Villiers δεν σώθηκε. Τις κατέστρεψε ο ίδιος.
Η αιτία είναι απλή και τραγική: την ίδια περίοδο, ο Ζορζ Μελιές (1861-1938) είχε κατασκευάσει πολύ πιο εντυπωσιακές εικόνες εμπνευσμένες από τον ίδιο πόλεμο. Ο Γάλλος μάγος του σινεμά είχε σκηνοθετήσει στο στούντιό του στο Παρίσι, τέσσερις ταινίες που αναπαριστούσαν επεισόδια του Ελληνοτουρκικού πολέμου. Οι πρωτότυποι Γαλλικοί τίτλοι είναι:
• Massacres en Crete (Σφαγές στην Κρήτη)
• Combat naval en Grece (Ναυμαχία στην Ελλάδα)
• Execution d’un espion (Εκτέλεση κατασκόπου)
• La prise de Tournavos (Κατάληψη του Τιρνάβου)
{gallery}protes-kinimatografikes-lipseis{/gallery}
Οι ταινίες του Μελιές είχαν παγκόσμια διανομή. Σε μια διαφημιστική καταχώρηση αγγλικής εταιρίας διανομής του Philipp Wolf, στο The Magic Lantern Journal Annual 1897-8 , βρίσκουμε μια πιο λεπτομερή παρουσίαση αυτών των ταινιών κάτω από τον γενικό τίτλο «Σκηνές από τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο»:
• Mohammedan inhabitants of Crete massacring Christian Greeks (Μωαμεθανοί κάτοικοι της Κρήτης σφάζουν Έλληνες Χριστιανούς)
• Turks attacking a house defended by Greeks (Turnavos) Τούρκοι επιτίθενται σε σπίτι που υπερασπίζονται Έλληνες (Τύρναβος).
• The Greek man-of-war “George” shelling the fort of Previsa (Το ελληνικό πολεμικό πλοίο «Γεώργιος» βομβαρδίζει το κάστρο της Πρέβεζας).
• Execution of a Greek spy at Pharsala (Εκτέλεση Έλληνα κατασκόπου στα Φάρσαλα).
{mosimage}
Οι ταινίες του Μελιές εντυπωσίαζαν με τα κοντινά πλάνα τους καθώς μάλιστα αναπαριστούσαν με δραματικό τρόπο στο πανί έναν αληθινό πόλεμο. Ποια τύχη μπορούσαν να έχουν λοιπόν στην αγορά οι γενικές και άχαρες λήψεις του Frederic Villiers από τα πεδία των μαχών;
Δυο χρόνια αργότερα ένας γάλλος πρωτοπόρος κινηματογραφιστής ο Francis Doublier (1878-1948) περνά από την Ελλάδα. Ο Doublier ήταν υπάλληλος του εργοστασίου των Λυμιέρ στη Λυών και εμφανίζεται μάλιστα στο περίφημο φιλμάκι «Η έξοδος από το εργοστάσιο» του 1895 - ο άντρας που σπρώχνει το ποδήλατο. Τον επόμενο χρόνο, αφού εκπαιδεύεται και σε ηλικία μόλις 18 χρόνων, κάνει τις πρώτες κινηματογραφικές λήψεις στη Ρωσία. Το 1899 κάνει ένα μεγάλο ταξίδι σε Ελλάδα, Βουλγαρία, Ρουμανία, Τουρκία, Αίγυπτο, Ινδία, Κίνα και Ιαπωνία. Από τις λήψεις του Francis Doublier στην Ελλάδα δεν έχουμε εντοπίσει καμία.
{mosimage}
Ακολουθούν άλλα τέσσερα χρόνια απουσίας κινηματογραφικής μηχανής λήψης από την Ελλάδα. Μέχρι που τα Βαλκάνια βρίσκονται σε μια νέα δίνη πολεμικών συγκρούσεων. Το 1903, ο Άγγλος κάμεραμαν Charles Rider Noble, που δουλεύει για λογαριασμό της Λονδρέζικης εταιρίας Charles Urban Trading Company έρχεται στην Μακεδονία για να κινηματογραφήσει σκηνές από την Εξέγερση του Ίλιντεν. Ο Άγγλος κάμεραμαν παραμένει στη Μακεδονία από το φθινόπωρο του 1903 ως την άνοιξη του 1904 και γυρίζει οχτώ ταινίες στο Pirinian και στη Νοτιοανατολική Μακεδονία.
Στο American Film Institute υπάρχει η καταγραφή μόνο μιας ταινίας με τίτλο:
• Turkish Atrocities in Macedonia. (Ωμότητες των Τούρκων στη Μακεδονία)
Η ταινία εμφανίζεται ως παραγωγή της Pathe Freres και έχει μήκος 114 ή 115 πόδια.
1904
Την επόμενη χρονιά έρχεται επιτέλους στην Αθήνα, η πρώτη κάμερα. Ένας κάμεραμαν της εταιρίας Charles Urban Trading Company, του οποίου το όνομα παραμένει άγνωστο, κινηματογραφεί πολλές σκηνές σε διάφορα σημεία της Ελλάδας όπως τον Ισθμό της Κορίνθου, στο λιμάνι του Πειραιά, στην Αθήνα.
Οι τίτλοι των ταινιών, όπως έχουν καταγραφεί από το Αμερικάνικο Ινστιτούτο Κινηματογράφου, είναι:
• Piraeus and Athens (Greece). Athens and the Acropolis,
• Piraeus and Athens (Greece). A Visit to Piraeus,
• Piraeus and Athens (Greece). Hoisting Cattle on Steamer,
• Corinth
Οι ταινίες διανέμονται στην Αμερική τον Αύγουστο του 1904 από την εταιρία του Ζορζ Μελιές. Στους καταλόγους του Μελιές βρίσκουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες γι αυτές τις ταινίες που αποτελούν και τις πρώτες κινηματογραφικές απεικονίσεις της Ελληνικής πρωτεύουσας.
Στην ταινία για την Αθήνα και την Ακρόπολη έχουμε πανοραμικές όψεις της Αθήνας, του Θεάτρου του Διονύσου, του ναού του Ολυμπίου Διός, των Προπυλαίων, του Ερεχθείου και του λόφου του Λυκαβητού.
Στην ταινία για τον Πειραιά περιλαμβάνονται εικόνες από τον Ισθμό της Κορίνθου, την κίνηση των πλοίων στο λιμάνι του Πειραιά και πλάνα από την αγορά και τα καφενεία του Πειραιά.
Στην δεύτερη ταινία για τον Πειραιά έχουμε μια μόνο θεματική ενότητα: τη φόρτωση βοοειδών σε πλοίο με προορισμό την Κωνσταντινούπολη.
Το 1905 οι αδελφοί Μανάκια, φωτογράφοι στα Γιάννενα, ξεκινούν την κινηματογραφική τους δραστηριότητα στα Βαλκάνια. Για τις ταινίες των αδελφών Μανάκια έχουν γραφτεί πολλά και δεν χρειάζεται να τα επαναλάβουμε.
{mosimage}1906
Ερχόμαστε στο περιβόητο 1906. Δυο ξεχωριστοί κάμεραμαν κινηματογραφούν τους ανεπίσημους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αθήνας που διεξάγονται από τις 9 ως τις 19 Απριλίου.
Ο πρώτος, που εκπροσωπεί την εταιρία Gaumont, έχει εξασφαλίσει την άδεια της Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων για την αποκλειστική κινηματογράφηση των Αγώνων. Σύμφωνα με πολλές ελληνικές πηγές, μεταγενέστερες όμως και αναξιόπιστες, ονομάζεται Λεόν ή Λεόνς και ήρθε από την Αίγυπτο.
Ο δεύτερος, είναι ο Γάλλος πρωτοπόρος κινηματογραφιστής και ένας από τους πρώτους οπερατέρ των Αδελφών Λυμιέρ, ο Felix Mesguich (1871-1949). Την εποχή εκείνη εργάζεται για λογαριασμό της αγγλικής εταιρίας Charles Urban Trading Company. Η εταιρία του τον έστειλε στην Αθήνα για να καλύψει την παρουσία του άγγλου Βασιλιά στους Αγώνες.
{mosimage}
Στην Αθήνα, ο Felix Mesguich, έχει μια άσχημη περιπέτεια καθώς έρχεται αντιμέτωπος με τον έλληνα αντιπρόσωπο της Gaumont ο οποίος προσπαθεί να τον εμποδίσει να μπει στο Στάδιο αλλά και να μην του επιτρέψει να κινηματογραφήσει ούτε από τα προπύλαια. Τελικά ο Felix Mesguich καταφέρνει να «κλέψει» μερικές εικόνες κάνοντας χρήση του μαχαιριού του!
Από τις λήψεις του πρώτου (του κάμεραμάν της Gaumont) η μέχρι τώρα έρευνα εντόπισε τις εξής ταινίες
• The Olympian Games, παραγωγή της British Mutoscope and Biograph Co και της Societe des Etablissements L. Gaumont. Ημερομηνία εξόδου στις ΗΠΑ 26 Μαΐου 1906. Μήκος 787 ή 648 πόδια.
• The Olympic Games at Athens, Greece, παραγωγή Pathe Freres. Διανομή στην Αμερική από τους Pathe Freres και Sigmunt Lubin. Ημερομηνία εξόδου 23 Ιουνίου 1906. Μήκος 4.000 ή 492 μέτρα.
Από τις λήψεις του Γάλλου κινηματογραφιστή Felix Mesguish έχουμε μιας μικρής διάρκειας ταινία που έχει σωθεί στην Αγγλία:{mosimage}
• Athens 1896 (1906) / Greece, διάρκεια 30’’.
Πρόκειται για απόσπασμα από ταινία μεγαλύτερης διάρκειας. Περιλαμβάνει πλάνα από την τελετή έναρξης και το άλμα εις ύψος άνευ φοράς. Ο τίτλος «Athens 1896» είναι τυπωμένος πάνω στην ταινία αλλά όπως επισημαίνουν οι επιμελητές του National Film and Television Archive (NFTVA) της Αγγλίας είναι ψευδής. Το 1896 δεν υπήρχε δυνατότητα να έχει έρθει κάμερα στην Αθήνα.
Οι ταινίες και των δυο κάμεραμαν διανεμήθηκαν σε όλο τον κόσμο. Διανομή τους, τουλάχιστον αυτών που γύρισε ο αντιπρόσωπος της Γκωμόν, είχαμε και στην Ελλάδα.
Είναι πολύ πιθανόν στη διεθνή αγορά να κυκλοφόρησαν και σκηνοθετημένα «επίκαιρα» των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. Κι αυτό συνάγεται από την καταχώρηση του καταλόγου του αμερικανού διανομέα στην Αμερική Sigmunt Lubin ότι μόνο αυτός διαθέτει τις αυθεντικές ταινίες που γυρίστηκαν στην Αθήνα.
Την ίδια χρονιά, σε καταλόγους ξένων διανομέων, καταγράφεται και η ταινία
• Passing Train at Athens ή Passing Train
Η ταινία, που παριστά το πέρασμα κάποιου τρένου, έχει μήκος 65 πόδια και είναι παραγωγή της Pate Freres. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για το περιεχόμενό της.
Εδώ τελειώνει η προϊστορία του κινηματογράφου στην Ελλάδα. Αμέσως μετά αρχίζει η ιστορία. Θα ήταν όμως χρήσιμο - αν όχι αναγκαίο- κάποιος φορέας να φροντίσει να έρθουν στην Ελλάδα αντίγραφα όσων ταινιών της κινηματογραφικής προϊστορίας μας έχουν διασωθεί.
ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό «Μοτέρ» του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου, MAΪΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2007 , 9/5/2007
Περισσότερα για τις ταινίες του 1897 στο Νίκος Θεοδοσίου «1897: Ο ΠΡΩΤΟΣ ΦΩΤΟΓΕΝΗΣ ΠΟΛΕΜΟΣ» δημοσιευμένο στο συλλογικό έργο «Αναπαραστάσεις του πολέμου», επιμέλεια Φωτεινή Τομαή, Υπουργείο Εξωτερικών, Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου, εκδόσεις Παπαζήση, 2006 και στο Νίκος Θεοδοσίου «Ο Μετανάστης κινηματογράφος», εκδόσεις Νεανικό Πλάνο .
Η μαρτυρία του Felix Mesguish υπάρχει στο αυτοβιογραφικό του έργο Tours de manivelle. Souvenirs d'un chasseur d'images, Grasset, 1933.
Εντοπίζεται μια προβολή στο θερινό θέατρο η "Παλίρροια" της Χαλκίδας από τον κ. Marsiet. Η σχετική ειδησεογραφία μας πληροφορεί ότι ο κ. Marsiet και "ο μέγας κινηματογράφος" του μαζί με τον κ. Απόστολο Κονταράτο, "θέλει περιέλθει άπασαν την ανατολήν προς διαφήμισιν των Ολυμπιακών αγώνων".